Radicale transparantie? Pas op!

Transparantie en vertrouwen worden vaak in een adem genoemd. Zie bijvoorbeeld de 4 trends die Logeion*, beroepsvereniging voor communicatieprofessionals, onlangs publiceerde. Een van de trends heet ‘Vertrouwen door radicale transparantie’. Bij het uitgangspunt dat (radicale) transparantie tot meer vertrouwen leidt, kun je echter vraagtekens zetten. In deze post een paar kanttekeningen.

Transparantie en openheid

Transparantie wordt gedefinieerd als “a situation in which business and financial activities are done in an open way without secrets, so that people can trust that they are fair and honest”.

Radicale transparantie is “a phrase used across fields of governance, politics, software design and business to describe actions and approaches that radically increase the openness of organizational process and data.”

In beide definities zien we het woord ‘open’ terug.

Maar let op.

Openheid en transparantie zijn geen synoniemen.

Ik heb altijd geleerd dat openheid staat voor het helder zijn over de context waarin besluiten worden genomen. Over het meenemen van anderen in afwegingen die je maakt en de dilemma’s waarmee je als leider geconfronteerd wordt.

Lynn Berger beschrijft het verschil treffend in haar artikel ‘Hoe transparantie het antwoord op alles werd’ (De Correspondent). Openheid staat in feite voor een handelswijze, waarbij transparantie – aldus Berger – als het ware een “permanente eigenschap, een staat van zijn” is, met handelingen die daar als vanzelf uit voortvloeien.

Transparantie is als een kort zwart jurkje: goed voor elke gelegenheid. Het is beter dan authenticiteit, integriteit en objectiviteit bij elkaar, en iedereen houdt ervan.” 

Lynn Berger. Hoe transparantie het antwoord op alles werd. De Correspondent (Mei 2022)

Openheid is een proces waarin keuzes moeten worden gemaakt en waarin ook dingen mis kunnen gaan. Openheid zou een belangrijker concept zijn. Zeker als we streven naar het vergroten van vertrouwen.

In mijn ogen zouden we het veel vaker moeten hebben over openheid.

Kanttekeningen bij transparantie

Het is goed dat organisaties hun ramen en deuren open hebben staan. Openheid is belangrijk. En mag ook worden verwacht.

Maar moeten ook alle muren van glas zijn? Willen we zo’n glazen huis waar niks verborgen blijft?

Hebben organisaties en hun medewerkers geen recht op geheimen? Wat doet het met het publiek, met stakeholders als organisaties ‘radicaal transparant’ worden? Wat doet dat met vertrouwen?

Transparantie blijkt voor veel zaken goed, maar niet per se voor vertrouwen. Stephan Grimmelikhuijsen heeft daar onderzoek naar gedaan en concludeert dat transparantie een bescheiden en soms zelfs negatief effect heeft op vertrouwen. Zeker als het gaat om politieke besluitvorming of gevoelige issues is het oppassen geblazen met transparantie. Mensen kunnen eerder afhaken of negatief reageren.

Bij minder politieke organisaties of minder gevoelige onderwerpen kan transparantie volgens Grimmelikhuijsen overigens wel weer een positief effect hebben op vertrouwen. Toch moet je stil staan bij wat de gevolgen zijn van al die transparantie.

Informatie-overload is namelijk een reëel risico. Wat natuurlijk ook weer kan leiden tot frustratie of zelfs apathie. Wat moet je met al die informatie? Het leidt ongetwijfeld alleen maar tot meer meninkjes. Meninkjes die leiden tot vragen die beantwoord moeten worden. Antwoorden die leiden tot nieuwe discussies. Discussies die leiden tot onvrede. Etc.

Wat dus te denken van de bureaucreatie die het gevolg is? En hoe gaan medewerkers handelen die bewust zijn van het feit dat alles wat ze zeggen of schrijven op straat kan komen te liggen? Leidt het niet tot meer geheimhouding? Achterkamertjes? Of angst?

“Volledige transparantie leidt ook tot enorme bureaucratie. Gaan we elk gesprek opnemen en notuleren? Vraag eens aan huisartsen, verpleegkundigen en leraren hoe verstikkend dat werkt.”

Paul van Liempt (2021)

Transparantie kan ook gebruikt worden om anderen te beschadigen. Om processen te ondermijnen. Om de publieke opinie te beïnvloeden. Om onderhandelingen te saboteren. Door bewust bepaalde gevoelige documenten in omloop te brengen of informatie te lekken.

Ook geldt dat hoe meer we zien, hoe duidelijker het bijvoorbeeld wordt dat besluitvorming veel minder rationeel en zorgvuldig zijn dan we vaak denken. Of hopen. Wat doet dit met vertrouwen?

“Als je een geïdealiseerd beeld hebt van een effectieve, efficiënte overheidsmachine, kan dat vertrouwen afnemen wanneer je ziet wat zich in werkelijkheid achter die gouden muur afspeelt. De relatie tussen transparantie en vertrouwen van de burger in de publieke sector is niet zo eenduidig als wel wordt gedacht.”

Prof. Dr. Albert Meijer, Universiteit Utrecht

En is het niet zo dat ook een zekere mate van geheimhouding nodig is om tot besluiten te kunnen komen? Zeker in het bedrijfsleven waarin je concurrenten je continu de loef willen afsteken.

Transparantie wordt vaak als een tovermiddel voorgesteld. Het zou leiden tot meer vertrouwen. Maar daarmee is het ook een recept voor teleurstelling. Zitten we eigenlijk wel te wachten op zoveel transparantie? Zijn we bereid de consequenties te aanvaarden? We zouden het veel meer moeten hebben over openheid. Open zijn over de context waarin keuzes worden gemaakt. Open zijn over de dilemma’s waarmee je geconfronteerd wordt en de afwegingen die je als leider hebt gemaakt. Om zo te werken aan het versterken van vertrouwen.

* Niks ten nadele van de trendrapportages van Logeion overigens. Die rapportages vind ik altijd een van de belangrijkste publicaties van deze beroepsvereniging. Ik lees ze met plezier en gebruik ze altijd graag.

(Image by Steve Bidmead from Pixabay)